Πίσω στο σχολείο

Τον περασμένο μήνα, δύο δεκαετίες μετά την αποφοίτησή μου, επέστρεψα στο Πάντειο Πανεπιστήμιο για να συμμετάσχω σε ένα εργαστήριο με μαθητές γυμνασίου και λυκείου σχετικά με την κληρονομιά της Συνθήκης της Λωζάνης και την ανταλλαγή πληθυσμών. Η ημερίδα διοργανώθηκε από κοινού από το TLP και την Εταιρεία για την Ιστορική Εκπαίδευση στην Ελλάδα με την ευγενική υποστήριξη του Κέντρου Έρευνας Νεότερης Ιστορίας του Παντείου Ιδρύματος. Ως απόφοιτος του Παντείου Πανεπιστημίου, όπου σπούδασα πολιτικές επιστήμες και ιστορία στα τέλη της δεκαετίας του 1990 και στις αρχές της δεκαετίας του 2000, η επιστροφή αυτή είχε ιδιαίτερη σημασία. Μια βασική πτυχή των σπουδών μου στην Πολιτική Επιστήμη και την Ιστορία στο Πάντειο συνίστατο σε διαλέξεις και σεμινάρια υπό την καθοδήγηση από κοινού Ελλήνων και Τούρκων ακαδημαϊκών, οι οποίοι στοχάστηκαν κριτικά πάνω σε δύσκολες πτυχές του κοινού μας παρελθόντος. Αυτό το πνευματικό θεμέλιο μου ενστάλαξε μια βαθιά εκτίμηση για την πολυπλοκότητα της ιστορικής μνήμης και τη σημασία της προώθησης του διαλόγου πέρα από τις εθνικές και πολιτιστικές διαιρέσεις.

Το εργαστήριο πραγματοποιήθηκε στο Πάντειο Πανεπιστήμιο στις 23 Νοεμβρίου 2024 και συγκέντρωσε 35 μαθητές γυμνασίου και δέκα καθηγητές ιστορίας από τρία γειτονικά λύκεια –δύο δημόσια σχολεία και ένα ιδιωτικό σχολείο– σε μια συνεργατική διερεύνηση των ιστορικών και σύγχρονων επιπτώσεων της στιγμής της Λωζάνης. Ο στόχος ήταν να εμπλέξουν τους Έλληνες μαθητές στην εξέταση της ιστορίας της ανταλλαγής πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας και της διαχρονικής κληρονομιάς της, χρησιμοποιώντας καινοτόμες και διαδραστικές μεθόδους για να τους συνδέσουν με αυτή την κοινή ιστορία.

Τους συμμετέχοντες καλωσόρισε ο Δρ Λάμπρος Μπαλτσιώτης, εκπρόσωπος του Κέντρου Έρευνας Νεότερης Ιστορίας του Παντείου και ακολούθησε μια σύντομη εισαγωγή στο TLP από εμένα. Ο συνάδελφος συντονιστής του TLP, καθηγητής Άγγελος Παλικίδης, ακολούθησε με μια ερώτηση προς τους μαθητές να εξετάσουν ως ομάδα, πριν χωριστούν σε μικρότερες ομάδες: «Τι σας έρχεται στο μυαλό όταν ακούτε τον όρο “Συνθήκη της Λωζάνης”; Αυτό πυροδότησε μια ενδιαφέρουσα συζήτηση, γειώνοντας τους μαθητές στο θέμα του εργαστηρίου. Στη συνέχεια, ο Παλικίδης ρώτησε πόσες οικογένειες μαθητών είχαν ιστορικό που συνδέεται με την ανταλλαγή πληθυσμών. Δώδεκα μαθητές σήκωσαν τα χέρια τους, αποκαλύπτοντας τις βαθιά προσωπικές συνδέσεις που είχαν πολλοί με αυτό το ιστορικό γεγονός. Κάποιοι μοιράστηκαν οικογενειακές ιστορίες: ένας περιέγραψε το ταξίδι των παππούδων του από τη Μικρά Ασία στην Κρήτη και τη Χίο, ενώ ένας άλλος αφηγήθηκε μια παρόμοια μετανάστευση στη Θεσσαλονίκη. Ένας μαθητής αναγνώρισε ότι έχει προσφυγικό υπόβαθρο, υπογραμμίζοντας πώς ο απόηχος αυτής της ιστορίας παραμένει παρών στις σύγχρονες ταυτότητες.

«Αυτό το εργαστήριο επιβεβαίωσε τη σημασία της Λωζάνης και της ανταλλαγής πληθυσμών ως φακών μέσω των οποίων διερευνώνται ευρύτερα ζητήματα ταυτότητας, εκτοπισμού και ανήκειν. Συνδυάζοντας την ιστορική ανάλυση με τη δημιουργική έκφραση και τον προσωπικό προβληματισμό, οι μαθητές επέδειξαν μια αξιοσημείωτη ικανότητα να ασχολούνται με την πολυπλοκότητα ενός κομβικού γεγονότος στην ελληνική και τουρκική ιστορία και να φωτίζουν τη διαρκή κληρονομιά του.»

Οι μαθητές χωρίστηκαν σε τρεις μικτές ομάδες, καθεμία από τις οποίες ασχολήθηκε με δραστηριότητες που διερεύνησαν τη μνήμη και την ταυτότητα των προσφύγων μέσα από δημιουργικές και αναλυτικές εργασίες. Ξεκινήσαμε εξετάζοντας μαρτυρίες τόσο Ελλήνων όσο και Τούρκων προσφύγων, συγκρίνοντας και αντιπαραβάλλοντας τις εμπειρίες τους. Μια ομάδα δημιούργησε ένα σκετς παιχνιδιού ρόλων στο οποίο ένας Τούρκος πρόσφυγας από την Κρήτη και ένας Έλληνας πρόσφυγας από την Τουρκία συναντήθηκαν στο Αϊβαλί, αναλογιζόμενοι το εθνικό ανήκειν και τις κοινές προκλήσεις του εκτοπισμού. Αυτή η άσκηση επέτρεψε στους μαθητές να εξανθρωπίσουν ιστορικές αφηγήσεις και να διερευνήσουν ζητήματα ταυτότητας και συμφιλίωσης.

Μια άλλη ομάδα επικεντρώθηκε στην υλική κουλτούρα του εκτοπισμού. Αντλώντας από αντικείμενα που παρουσιάζονται στην ιστοσελίδα του TLP, συζήτησαν ποια αντικείμενα θα μπορούσαν να πάρουν μαζί τους οι πρόσφυγες όταν αναγκάζονται να φύγουν και τι αποκαλύπτουν αυτές οι επιλογές για το κοινωνικό και πολιτιστικό τους πλαίσιο. Αυτό πυροδότησε μια ευρύτερη συζήτηση σχετικά με την πρακτική, συμβολική και συναισθηματική σημασία τέτοιων αντικειμένων και οδήγησε ορισμένους μαθητές να προβληματιστούν σχετικά με τις δικές τους οικογενειακές ιστορίες αναγκαστικής μετανάστευσης. Προέκυψε ένα βασικό θέμα: αν το τραύμα του εκτοπισμού μεταδίδεται από γενιά σε γενιά, διαμορφώνοντας ταυτότητες ακόμη και δεκαετίες αργότερα.

Μια τρίτη δραστηριότητα ενθάρρυνε τους μαθητές να συνθέσουν νόημα από μαρτυρίες μέσω δημιουργικών αποτελεσμάτων. Μια ομάδα συνέθεσε ένα ποίημα που αποτύπωσε την ουσία δύο διαφορετικών μαρτυριών, συνδυάζοντας προοπτικές σε μια κοινή αφήγηση. Αυτή η άσκηση ανέδειξε την ικανότητα των μαθητών να ασχολούνται κριτικά με ιστορικές πηγές, εκφράζοντας παράλληλα τις ιδέες τους με δημιουργικούς, ενσυναισθητικούς τρόπους.

Η ημέρα ολοκληρώθηκε με κάθε ομάδα να παρουσιάζει τα ευρήματά της και τα δημιουργικά της αποτελέσματα σε όλες τις άλλες. Αυτές οι παρουσιάσεις αποκάλυψαν μια σειρά κοινών θεμάτων. Οι μαθητές είχαν σαφώς προβληματιστεί για το πώς ο εθνικισμός διαμόρφωσε την ανταλλαγή πληθυσμών και τις διαρκείς συνέπειές της. Συζήτησαν εάν οι εκτοπισμένοι πληθυσμοί διατηρούν το δικαίωμα επιστροφής. Συζήτησαν πώς οι πρόσφυγες και οι απόγονοί τους σημαδεύονται από τις ιστορίες τους, σε όλες τις γενεές. Ο ελληνικός όρος «εντοπιότητα» (entopiotita) που δηλώνει το ρίζωμα ή το ανήκειν σε έναν τόπο, προέκυψε ως κεντρική ιδέα στις συζητήσεις για την ταυτότητα και το ανήκειν.

Αυτό το εργαστήριο επιβεβαίωσε τη σημασία της Λωζάνης και της ανταλλαγής πληθυσμών ως φακών μέσω των οποίων διερευνώνται ευρύτερα ζητήματα ταυτότητας, εκτοπισμού και ανήκειν. Συνδυάζοντας την ιστορική ανάλυση με τη δημιουργική έκφραση και τον προσωπικό προβληματισμό, οι μαθητές επέδειξαν μια αξιοσημείωτη ικανότητα να ασχολούνται με την πολυπλοκότητα ενός κομβικού γεγονότος στην ελληνική και τουρκική ιστορία και να φωτίζουν τις διαρκείς κληρονομιές του.

Οι αναρτήσεις ιστολογίου δημοσιεύονται από το TLP με σκοπό την ενθάρρυνση της τεκμηριωμένης συζήτησης σχετικά με την κληρονομιά των γεγονότων γύρω από τη Διάσκεψη της Λωζάνης. Οι απόψεις που εκφράζονται από τους συμμετέχοντες δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις ή τις απόψεις του TLP, των εταίρων, των συγκλητών ή των μελών του.s.